سلام سوم نماز به چه کسی یا چه چیزی داده می شود؟

در پایان نماز سه سلام داده می شود، سلام اول به نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ ، سلام دوم به صالحین، حال سلام سوم به چه کسی یا چه چیزی داده می شود؟

پاسخ:

آنچه از سخن فقهاء و روایات استفاده می شود (البته با چشم پوشی از اختلاف آراء و نظراتی که دارند) این است که نمازگذار در سلام این چند دسته افراد را قصد می کند. انبیاء ـ علیهم السلام ـ ، ملائکه⁽¹⁾ و ائمه⁽²⁾ ـ علیهم السلام ـ و اگر در نماز جماعت باشد علاوه بر آن سه دسته، مأمومین به امام جماعت سلام می دهند و امام مأمومین را قصد می کند.
شهید ثانی در شرح اللمعة الدمشقیة علاوه بر موارد یاد شده قصد کردن تمام مسلمین از جن و انس را در سلام نماز افزوده است.⁽³⁾
شیخ انصاری⁽⁴⁾ و برخی دیگر از فقهاء⁽⁵⁾ قائل اند با توجه به روایات در سلام علاوه بر موارد گذشته دو فرشتة کاتب همراه انسان یعنی عتید و رقیب قصد می شوند.⁽⁶⁾
در هر حال مراد از سلام دادن در نماز، همان چند دسته یعنی انبیاء، ملائکه و ائمه ـ علیهم السلام ـ و جمیع مسلمین می باشند اما باید توجه داشت که قصد کردن و مخاطب قرار دادن آنها امر واجبی در نماز نمی باشد و به تعبیر علمی تر از شرائط صحت نماز نمی باشند بلکه از نوع شرط کمال نماز محسوب می شوند.
به همین خاطر برخی علماء و سالکین الی الله و اصحاب قلوب، سّر و حقیقت سلام نماز را اینگونه تبیین می کنند که چون نمازگزار در این نماز که در حقیقت سیر الی الله است و مؤمن به معراج سفر می کند و از این عالم پرواز می کند و غیر از حق هیچ کس را نمی بیند و فقط با او سخن می گوید «المصلی یناجی ربه»⁽⁷⁾ لذا در راه برگشت وقتی به عالم مجردات و ذوات نورانیه یعنی انبیاء و ائمه ـ علیهم السلام ـ می رسد سلام می کند سپس وقتی وارد عالم دنیا شد به همنوعان و مسلمین و صلحاء و نمازگزاران دیگر سلام می فرستد لذا این سلام سلام تودیع است چون در جمع آنها نبوده و تازه وارد شده است ادب آن است که سلام کند.
امام خمینی(ره) در این رابطه به این نکته لطیف عرفانی اشاره دارد: «سلام نمازگزار درست نیست مگر آن که در حال نماز از ما سوی الله غایب شده و با خداوند مناجات کند، هنگامی که از نماز منتقل می شود و موجود های خلقی را مشاهده می نماید، چون غایب از آنها بود و تازه در جمع آنها حاضر می شود لذا بر آنان سلام می کند، و اگر نمازگزار همواره با موجود های زمینی و خلقی بوده و حواس او متوجه مردم بود، چگونه بر آنها سلام می نماید، زیرا کسی که در جمع دیگران همواره حاضر است، به آنها سلام نمی کند، و این نمازگزار باید شرمنده شود، چون با سلام خود ریاکارانه به مردم نشان می دهد که من در نزد خدا بودم و تازه به جمع شما پیوستم.»⁽⁸⁾

---

پاورقی:

1. حر عاملی، وسائل الشیعه، مکتبة الاسلامیه، چاپ ششم، 1367ش، ج4، ص68، ح10.
2. همان، ج4، ص1217.
3. ر.ک: شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، بیروت، مؤسسه اعلمی مطبوعات، ج1، ص280.
4. ر.ک: انصاری، مرتضی، الصلاة، ج2، ص116.
5. مانند: علامه محمدکاظم طباطبائی در العروة الوثقی، ج1، ص695.
6. ر.ک: وسائل الشیعه، همان، ج2، ص1005، ح17 و 13.
7. نمازگذار با پروردگارش سخن می گوید.
8. محی الدین عربی، فتوحات مکیه، ج1، ص 432، نشر دار صادر، بیروت، بی تا